علل چاقی؛ از ژنتیک تا سبک زندگی

دلایل زیادی در به‌وجود آمدن وضعیت پیچیده‌ای به نام چاقی بالینی (Clinical Obesity) نقش دارند. اگرچه علت دقیق آن هنوز کاملاً مشخص نیست، اما عوامل مختلفی می‌توانند در ایجاد آن دخیل باشند. چاقی فقط «تجمع چربی اضافه» نیست؛ درواقع بدن برای عملکرد صحیح خود به چربی نیاز دارد. بافت چربی (Adipose Tissue) که محل ذخیره چربی بدن است، نقش‌های مهمی دارد، از جمله:

• تنظیم گرسنگی و احساس سیری
• تنظیم حساسیت به انسولین
• کنترل التهاب
• کمک به گرم نگه داشتن بدن
• تأمین انرژی

اما درست مانند هر عضو دیگری، اگر این بافت بیش از حد چربی ذخیره کند، عملکرد آن از کنترل خارج می‌شود. به‌ویژه زمانی که چربی احشایی (چربی اطراف اندام‌های داخلی) بیش از حد شود، می‌تواند مشکلات جدی سلامتی ایجاد کند. وقتی این اتفاق می‌افتد، یعنی زمانی که چربی اضافه باعث آسیب یا اختلال در سلامتی می‌شود، به آن چاقی بالینی گفته می‌شود. به عبارت دیگر، چاقی فقط «BMI بالا» نیست؛ بلکه سلامتی را مختل می‌کند.

علاوه بر الگوهای غذا خوردن و فعالیت بدنی، عوامل دیگری هم در متابولیسم بدن نقش دارند:

• ژنتیک
• محیط زندگی
• هیجانات و احساسات
• هورمون‌ها
• بیماری‌های دیگر

حتی داروهایی که مصرف می‌کنید، می‌توانند بر رشد بدن یا متابولیسم انرژی تأثیر بگذارند.

 

رژیم غذایی و فعالیت بدنی

پژوهشگران معتقدند چاقی بالینی بسیار پیچیده‌تر از این است که فقط کالری بیشتری مصرف شود نسبت به آنچه بدن می‌سوزاند. آنچه می‌خورید و مقدار غذایی که مصرف می‌کنید تحت‌تأثیر سیگنال‌های نوروآندوکرین در مغز قرار دارد. تلاش برای کاهش وزن می‌تواند این سیگنال‌های مغزی را تغییر دهد. در این حالت، بدن ممکن است متابولیسم را کند کند، احساس گرسنگی را افزایش دهد یا تغییرات دیگری ایجاد کند تا وزن ازدست‌رفته را دوباره به دست آورد. بدن هر فرد منحصر‌به‌فرد است، اما برخی مطالعات نشان می‌دهند که نوعی از غذاها و کاهش فعالیت بدنی می‌تواند با افزایش وزن مرتبط باشد.

غذا و رژیم غذایی

مطالعات نشان داده‌اند که برخی غذاها، به‌ویژه خوراکی‌های اولترا-پروسِس‌شده که معمولاً از محصولات فرعی ذرت یا سویا تهیه می‌شوند، با افزایش وزن بیشتری همراه هستند. این غذاها و نوشیدنی‌ها معمولاً کالری بالا دارند. بدن شما برای عملکردهای اساسی مثل تنفس، پلک‌زدن، هضم غذا و همچنین برای فعالیت‌هایی مانند راه‌رفتن کالری مصرف می‌کند. کالری اضافه برای مصرف در آینده به‌صورت چربی ذخیره می‌شود. با این حال، چاقی فراتر از یک معادله ساده کالری است. نوع غذایی که به‌طور منظم مصرف می‌کنید اهمیت دارد. نوع خوراکی‌هایی که به‌طور مستمر در رژیم غذایی خود قرار می‌دهید بسیار مهم است. رژیمی سرشار از غلات کامل، میوه‌ها و سبزیجات برای سلامت کلی بدن مفید و ضروری است.

 

فعالیت بدنی

کمبود فعالیت بدنی می‌تواند به افزایش وزن منجر شود. برخی مطالعات نشان می‌دهند که بی‌تحرکی ممکن است متابولیسم بدن را نیز کاهش دهد. میزان فعالیت روزانه فقط به ورزش محدود نمی‌شود. سطح فعالیت بدنی شما فقط شامل برنامه ورزشی‌تان نیست، بلکه تمام حرکاتی که در طول روز انجام می‌دهید را در بر می‌گیرد. امروزه در سراسر جهان مردم بیشتر از خودرو و ابزارهای کمکی استفاده می‌کنند که باعث کاهش حرکت روزانه می‌شود. امروزه احتمال این‌که شغل شما شامل فعالیت بدنی باشد، نسبت به چند دهه پیش کمتر است. در واقع، یک‌سوم مردم در سراسر جهان فعالیت بدنی بسیار کم یا حتی نزدیک به صفر دارند.

 

دلایل پزشکی چاقی

چندین بیماری می‌توانند نحوه ذخیره‌سازی چربی در بدن را تغییر دهند. این شرایط باعث می‌شوند بدن کالری‌های اضافه را راحت‌تر ذخیره کند. اگر یکی از این مشکلات پزشکی را داشته باشید، ممکن است کاهش وزن برایتان سخت‌تر شود. برخی از این بیماری‌ها عبارت‌اند از:

۱. کم‌کاری تیروئید (Hypothyroidism)
در این بیماری، غده تیروئید، که در ناحیه گردن قرار دارد، مقدار کمی هورمون تیروئید تولید می‌کند. هورمون تیروئید مسئول تنظیم متابولیسم بدن است. وقتی مقدار آن کم باشد، متابولیسم کند می‌شود و این می‌تواند به افزایش وزن منجر شود. اگر پزشک به بیماری تیروئید مشکوک شود، معمولاً با آزمایش خون سطح هورمون‌های تیروئید را بررسی می‌کند.

۲. سندرم کوشینگ (Cushing's Syndrome)
این بیماری زمانی رخ می‌دهد که غدد فوق‌کلیوی (که روی هر کلیه قرار دارند) هورمون استروئیدی کورتیزول بیش از حد تولید کنند. این وضعیت باعث افزایش سطح انسولین در بدن می‌شود و در نتیجه، چربی در نواحی خاصی مثل صورت، بالای کمر و شکم تجمع پیدا می‌کند.

۳. سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (Polycystic Ovary Syndrome – PCOS)
اگر تخمدان‌ها هورمون‌های جنسی مردانه (آندروژن‌ها) بیش از حد تولید کنند، ممکن است دچار مشکلات قاعدگی شوید. این عدم تعادل هورمونی همچنین می‌تواند باعث افزایش وزن شود.

۴. چاقی هیپوتالاموسی (Hypothalamic Obesity)
برخی مشکلات مغزی نیز می‌توانند منجر به افزایش وزن شدید شوند که به آن‌ها «چاقی هیپوتالاموسی» گفته می‌شود. این گروه از مشکلات می‌توانند ناشی از آسیب مغزی، تومورها یا عفونت‌ها باشند و عملکرد هیپوتالاموس در مغز را تحت تأثیر قرار دهند. هیپوتالاموس بخش مهمی است که اشتها، نحوه سوخت‌وساز کالری و ذخیره چربی بدن را کنترل می‌کند. اگر هیپوتالاموس درست عمل نکند، ممکن است:

• به‌طور مداوم احساس گرسنگی کنید
• نتوانید خوردن را متوقف کنید
• وزن به سرعت افزایش یابد

چاقی هیپوتالاموسی مادرزادی
شما همچنین می‌توانید با چاقی هیپوتالاموسی مادرزادی متولد شوید. این نوع چاقی می‌تواند در شرایطی مانند سندرم پرادر-ویلی (Prader-Willi Syndrome) رخ دهد.

 

داروها و چاقی

برخی داروها نیز می‌توانند باعث افزایش وزن بدن شوند و تلاش‌های شما برای کاهش وزن را دشوار کنند. از جمله این داروها:

• استروئیدها
• برخی ضدافسردگی‌ها
• برخی داروهای ضدروان‌پریشی
• داروهای فشار خون به نام بتابلاکرها (Beta-blockers)
• برخی داروهای ضدصرع
• برخی داروهای دیابت
• برخی داروهای هورمونی پیشگیری از بارداری مانند قرص‌ها

اگر بعد از شروع یکی از این داروها وزن اضافه کردید، حتماً به پزشک خود اطلاع دهید. ممکن است پزشک بتواند گزینه دیگری را پیشنهاد کند که روی وزن شما تأثیر کمتری داشته باشد.

 

افزایش سن و چاقی

سن نیز یکی از عوامل افزایش وزن و چاقی است. با گذر زمان توده عضلانی کاهش می‌یابد و این باعث کند شدن متابولیسم و سوختن کمتر کالری می‌شود. بسیاری از افراد با افزایش سن، فعالیت بدنی کمتری دارند. تغییرات هورمونی، مانند یائسگی در زنان و کاهش تستوسترون در مردان، می‌توانند افزایش وزن را تشدید کنند.

 

علل ژنتیکی چاقی

گاهی اوقات ژن‌ها به‌طور مستقیم با چاقی یا شرایطی که منجر به آن می‌شوند، مرتبط هستند. سه نوع ژنتیکی چاقی وجود دارد:

• تک‌ژنی (Monogenic): تغییر در یک ژن

• چندژنی (Polygenic): تغییر در بیش از یک ژن

• سندرومیک (Syndromic): اغلب مرتبط با یک بیماری پزشکی دیگر

چاقی تک‌ژنی نادرترین نوع است و اغلب ناشی از تغییر در ژن لپتین است. لپتین هورمونی است که اشتها را کنترل می‌کند. تغییرات خاص در این ژن می‌تواند باعث افزایش وزن، گرسنگی کنترل‌نشده و چاقی بالینی شود.
چاقی چندژنی شامل تغییرات در بیش از یک ژن است که جمع‌شده و نحوه و محل ذخیره‌سازی چربی در بدن را تغییر می‌دهند. این تغییرات می‌توانند متابولیسم بدن را تحت تأثیر قرار دهند و روی کنترل اشتها و میزان کالری‌سوزی در حین ورزش نیز تأثیر بگذارند.
چاقی سندرومیک معمولاً با سایر مشکلات پزشکی همراه است. نمونه آن سندرم باردت-بیدل (Bardet-Biedl Syndrome – BBS) است، یک بیماری ژنتیکی که باعث ذخیره چربی در ناحیه تنه می‌شود و اغلب با مشکلات چشمی و قلبی نیز همراه است.

در بیشتر موارد، ارثی بودن به تنهایی باعث چاقی بالینی نمی‌شود. عوامل مختلفی مانند محیط زندگی، داروها و ژنتیک با هم اثر می‌گذارند و وزن بدن را تعیین می‌کنند. رعایت عادات سالم زندگی می‌تواند در کاهش اثرات ژنتیکی کمک‌کننده باشد، اما بهترین کار مشورت با پزشک برای تعیین مناسب‌ترین مسیر سلامت است.

هورمون‌ها، استرس و خواب

کارشناسان معتقدند علاوه بر عوامل دیگر، هورمون‌ها، استرس و خواب نیز نقش مهمی در کنترل وزن بدن دارند.

هورمون‌ها و چاقی

برخی اختلالات هورمونی، مانند کم‌کاری تیروئید (Hypothyroidism)، می‌توانند باعث افزایش وزن شوند. علاوه بر این، چندین هورمون در بدن وجود دارند که به تنظیم موارد زیر کمک می‌کنند:

• کنترل احساس گرسنگی
• تنظیم میزان کالری‌سوزی
• مدیریت ذخیره چربی بدن

این هورمون‌ها عبارت‌اند از:

• لپتین (Leptin): هورمونی که توسط سلول‌های چربی ساخته می‌شود و اشتها و ذخیره چربی را کنترل می‌کند.
• انسولین (Insulin): هورمونی که توسط پانکراس ترشح می‌شود و نقش مهمی در تنظیم قند خون و چربی‌سوزی دارد.
• گرلین (Ghrelin): که به «هورمون گرسنگی» معروف است و توسط معده تولید می‌شود و اشتها را کنترل می‌کند.
• هورمون‌های جنسی مانند استروژن و آندروژن‌ها که تعیین می‌کنند چربی بدن در کدام نواحی ذخیره شود.

بدن هر فرد با دیگری متفاوت است، اما چاقی بالینی می‌تواند باعث شود مغز و بدن مقادیر متفاوتی از این هورمون‌ها تولید کنند. این تغییرات هورمونی ممکن است به افزایش وزن بیشتر و اختلال در تعادل هورمونی منجر شود.

 

استرس و احساسات

وقتی حوصله‌تان سر رفته، تحت استرس هستید، عصبانی یا غمگینید، ممکن است تمایل بیشتری به غذا خوردن داشته باشید. واکنش بدن هر فرد به استرس متفاوت است، اما در بسیاری از افراد، استرس باعث پرخوری احساسی می‌شود. در این شرایط معمولاً انتخاب غذاها به سمت خوراکی‌های پرکالری مانند شیرینی‌ها و نوشیدنی‌های قندی می‌رود. همچنین اگر دچار مشکلات خلقی مانند افسردگی باشید، ممکن است انگیزه‌ای برای ورزش کردن نداشته باشید. مسائلی که اغلب با چاقی همراه هستند، مانند تبعیض اجتماعی و دردهای جسمی، می‌توانند روی خلق‌وخو تأثیر بگذارند. این شرایط ممکن است یک چرخه معیوب از فشار روانی و افزایش وزن ایجاد کند.

 

خواب و چاقی

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که کمبود خواب باکیفیت خطر ابتلا به چاقی بالینی را افزایش می‌دهد. هورمون‌هایی که بدن در طول خواب ترشح می‌کند، نقش مهمی در کنترل اشتها و متابولیسم دارند. وقتی بیش از حد خسته هستید:

• احتمال فعالیت بدنی کمتر می‌شود
• تمایل به انتخاب غذاهای ناسالم افزایش می‌یابد
• در مقابل، فعالیت بدنی منظم می‌تواند به خواب عمیق‌تر و باکیفیت‌تر کمک کند. خواب مناسب باعث ترشح هورمون‌های مفید در شب می‌شود که در طول روز به کنترل بهتر اشتها کمک می‌کنند.

 
عوامل محیطی مؤثر بر چاقی

شاید متوجه نباشید، اما محیط زندگی شما تأثیر زیادی بر وزن بدن دارد. برای مثال، اگر در محله‌ای زندگی می‌کنید که رستوران‌های فست‌فود فراوان و در مقابل دسترسی محدودی به فروشگاه‌های عرضه‌کننده غذاهای سالم دارد، رعایت تغذیه سالم دشوارتر می‌شود. همچنین اگر دسترسی آسان به پارک‌ها و فضاهای ورزشی وجود نداشته باشد، انجام فعالیت بدنی و ورزش سخت‌تر خواهد بود. نبود پیاده‌روهای مناسب نیز می‌تواند باعث شود پیاده‌روی ایمن نباشد و در نتیجه تحرک روزانه کاهش یابد.

 

سایر عوامل محیطی مرتبط با چاقی

عوامل دیگری در محیط اطراف که می‌توانند خطر چاقی را افزایش دهند عبارت‌اند از:

• تبلیغات گسترده غذاهای پرکالری
• هزینه بالای مواد غذایی باکیفیت و سالم
• شرایط آب‌وهوایی نامساعد که فعالیت بدنی در فضای باز را محدود می‌کند
• اندازه بزرگ وعده‌های غذایی در رستوران‌ها
• دسترسی آسان به غذاهای ناسالم از طریق اپلیکیشن‌های سفارش غذا

 

سؤالات متداول درباره علل چاقی

چرا با اینکه زیاد غذا نمی‌خورم، وزنم افزایش پیدا می‌کند؟

افزایش وزن می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد، حتی اگر عمداً پرخوری نکنید. برخی از این دلایل عبارت‌اند از:

• مصرف بعضی داروها که باعث افزایش وزن یا کند شدن متابولیسم می‌شوند
• بیماری‌ها و اختلالات پزشکی که روی سوخت‌وساز بدن تأثیر می‌گذارند
• روندهای طبیعی زندگی مانند افزایش سن یا بارداری
• ترک سیگار
• تغییرات هورمونی مرتبط با قاعدگی که می‌تواند باعث نفخ و افزایش وزن موقت شود
در مجموع، افزایش وزن همیشه فقط به مقدار غذایی که می‌خورید مربوط نیست، بلکه ترکیبی از عوامل زیستی، هورمونی، پزشکی و سبک زندگی در آن نقش دارند. اما اگر افزایش وزن ناگهانی همراه با تورم بدن باشد، به‌ویژه در اثر مشکلاتی مانند بیماری‌های قلبی، می‌تواند نشانه‌ای جدی از احتباس مایعات در بدن باشد. در صورتی که به‌سرعت وزن اضافه کرده‌اید و هر یک از علائم زیر را دارید، فوراً به پزشک مراجعه کنید:

• یبوست
• ریزش مو
• احساس سرما بیش از حد معمول
• تورم دست‌ها یا پاها
• تنگی نفس
• احساس گرسنگی همراه با تپش یا لرزش قلب
• لرزش بدن یا تعریق غیرعادی
• تغییرات در بینایی

این علائم می‌توانند نشان‌دهنده مشکلات هورمونی، قلبی یا متابولیک جدی باشند و نیاز به ارزیابی پزشکی فوری دارند.

 

آیا چاقی می‌تواند باعث تنگی نفس شود؟

گاهی وزن اضافه می‌تواند روی ریه‌ها فشار وارد کند و باعث شود احساس تنگی نفس کنید. در موارد نادر، ممکن است دچار سندروم هیپوونتیلاسیون چاقی (Obesity Hypoventilation Syndrome – OHS) شوید. اگر علاوه بر تنگی نفس، خستگی، بی‌حالی، کمبود انرژی، سردرد یا سرگیجه دارید، حتماً با پزشک مشورت کنید. اگر هنگام خواب خر و پف می‌کنید، دچار خفگی یا وقفه در تنفس می‌شوید، باید به پزشک مراجعه کنید. 

 

کمبود خواب چگونه باعث چاقی می‌شود؟

خواب کافی به بدن کمک می‌کند تا سطح گلوکز را کنترل کند، حساسیت بدن به انسولین افزایش یابد و سطوح کورتیزول و گرلین (هورمون گرسنگی) کاهش یابد. همچنین، اگر ورزش کنید، می‌توانید خواب طولانی‌تر و عمیق‌تری داشته باشید. این عوامل با هم به سلامتی بدن و کنترل وزن کمک می‌کنند.

علل اصلی چاقی در کودکان چیست؟

چاقی بالینی در کودکان نیز مانند بزرگ‌سالان یک پدیده پیچیده است و عوامل مختلفی می‌توانند در آن نقش داشته باشند، از جمله:

• ژنتیک
• محیط زندگی
• استرس (مانند آزار و اذیت، تبعیض نژادی و غیره)
• کیفیت و مقدار خواب
• عوامل اجتماعی
• تأثیرات اقتصادی
• عادات غذایی و دسترسی به غذای سالم
• فعالیت بدنی و ورزش

این عوامل به‌صورت ترکیبی بر وزن و سلامت کودکان تأثیر می‌گذارند و مدیریت آن نیازمند رویکرد جامع و چندجانبه است.

 

Reference: www.webmd.com