بررسی وضعیت ناقلی (Carrier Screening)

همه افراد، حتی در صورت منفی بودن سابقه خانوادگی اختلال ژنتیکی، می‌توانند حامل جهش‌های ژنتیکی باشند که پتانسیل ایجاد اختلالات ژنتیکی را داشته باشد. حامل یک جهش ژنتیکی بودن همیشه به معنای ابتلای فرد به بیماری ژنتیکی نیست، بلکه غالبا به این معنی است که ممکن است با انتقال این جهش‌های ژنتیکی از والدین، فرزندان آن‌ها می‌توانند در معرض خطر ابتلا به یک اختلال ژنتیکی قرار گیرند. بررسی وضعیت ناقلی یک آزمایش ژنتیکی است که پزشک بواسطه آن می‌تواند تشخیص دهد آیا یک فرد سالم ناقل یک بیماری ژنتیکی با توارث اتوزم مغلوب و یا وابسته به جنس است یا خیر و هدف از انجام این آزمایش، کمک به زوج‌ها برای آگاهی از ریسک تولد فرزند مبتلا به یک اختلال ژنتیکی است.

« بنابراین با توجه به اهمیت و لزوم پیشگیری از بروز بیماری‌های ژنتیکی، انجمن متخصصین زنان و زایمان آمریکا (ACOG) آزمایش تعیین وضعیت ناقلی را برای همه زوج هایی که قصد بارداری دارند توصیه می‌کند »

ناقل بودن در بیماری‌های ژنتیکی به چه معناست؟

ناقل (Carrier) بودن به این معناست که شما یک ژن جهش‌یافته یا واریانت ژنی را در بدن خود دارید که می‌تواند به فرزندان بیولوژیکی‌تان منتقل شود. هر فرد با دو نسخه از هر ژن متولد می‌شود؛ یکی از پدر و دیگری از مادر. در افراد ناقل، تنها یک نسخه معیوب از ژن وجود دارد و نسخه سالم دیگر معمولاً عملکرد ژن معیوب را جبران می‌کند. به همین دلیل، اغلب ناقل‌ها هیچ نشانه یا علامتی از بیماری ندارند.
نتایج غربالگری‌های ژنتیکی بیماری‌های فیبروز کیستیک، سندرم ایکس شکننده و آتروفی نخاعی-عضلانی بر روی نمونه 12.000 نفر، نشان داد که از هر 20 نفر 1 نفر ناقل حداقل یکی از بیماری‌های فیبروز کیستیک، سندرم ایکس شکننده و یا آتروفی نخاعی-عضلانی بوده‌اند. بررسی بیشتر بر روی این افراد ناقل نشان داد که 88 درصد آنها هیچ سابقه خانوادگی از این بیماری‌ها نداشته‌اند. این بررسی همچنین نشان داد که از هر 240 زوج، 1 زوج در معرض خطر افزایش یافته از نظر داشتن فرزند مبتلا به یکی از سه بیماری فیبروز کیستیک، سندرم ایکس شکننده و آتروفی نخاعی-عضلانی هستند. مطالعه آنها در نهایت مطرح نمود که میزان بارداری‌هایی که جنین آن مبتلا به این بیماری‌هاست قابل مقایسه با ریسک جمعیتی سندرم داون است که این خود تاکیدی بر لزوم پیشنهاد روتین برای انجام آزمایش تعیین وضعیت ناقلی است.

بیماری‌های اتوزومال مغلوب  (Autosomal Recessive)

اکثر غربالگری‌های ناقلی برای شناسایی بیماری‌هایی انجام می‌شود که به صورت اتوزومال مغلوب منتقل می‌شوند. در این الگو، فرد فقط در صورتی دچار بیماری می‌شود که هر دو نسخه ژن (از هر دو والد) دارای واریانت معیوب باشند. بسیاری از افراد ممکن است ندانند ناقل بیماری‌های مغلوب هستند، چون ممکن است سابقه‌ای از آن بیماری در فرد و خانواده وجود نداشته باشد.

بیماری‌های وابسته به کروموزوم ایکس  (X-linked)

در برخی موارد، فرد می‌تواند ناقل یک بیماری وابسته به کروموزوم X باشد، به‌ویژه اگر دارای دو کروموزوم X باشد (مانند بیشتر زنان). در این حالت، بیشتر ناقل‌ها علائم خفیف‌تری دارند یا حتی بدون علامت هستند، در حالی که بستگان مذکر (با کروموزوم XY) در صورت داشتن ژن معیوب روی کروموزوم X، اغلب مبتلا به بیماری می‌شوند. نمونه‌ای از این بیماری‌ها سندرم X شکننده (Fragile X syndrome) است که معمولاً در پنل‌های غربالگری ناقلین بررسی می‌شود.

چه افرادی کاندید انجام آزمایش شناسایـی وضعیت ناقلـی هسـتند؟

  •  زوج‌هایی که سابقه خانوادگی اختلالات ژنتیکی ندارند.
  •  زوج‌هایی با سابقه خانوادگی یا دارای فرزند مبتلا به بیماری ژنتیکی
  •  زوج‌هایی با نسبت خویشاوندی (ازدواج فامیلی)
  •  زوج‌هایی از قومیت‌هایی با شیوع بالای بیماری‌های ژنتیکی خاص
  •  زوج‌هایی که قصد بارداری با روش‌های کمک باروری مانند IVF داشته باشند.

برای دستیابی به نتایج بهتر و کاربردی از این آزمایش، توصیه می‌شود که زوجین، هر دو، نسبت به انجام این تست اقدام نمایند.

بعد از انجام غربالگری ناقل بودن چه انتظاری می‌توان داشت؟

بعد از آماده شدن نتایج، پزشک ممکن است توصیه کند که با یک مشاور ژنتیک (Genetic Counselor) صحبت کنید. مشاوران ژنتیک افرادی هستند که آموزش‌های تخصصی در زمینه بیماری‌های ژنتیکی دیده‌اند و می‌توانند:

به سؤالات شما در مورد ناقل بودن پاسخ دهند.
اطلاعات لازم برای اشتراک‌گذاری با اعضای خانواده در صورت تمایل شما ارائه کنند.
گزینه‌های مختلف برای برنامه‌ریزی خانواده را توضیح دهند.
در صورت نیاز، شما را به سایر متخصصان ارجاع دهند.

نتایج غربالگری ناقل بودن تنها آغاز مسیر است. مشاوره ژنتیک می‌تواند به شما کمک کند تا بهترین تصمیم‌ها را برای آینده خانواده‌تان بگیرید.

نتیجه مثبت (Positive Result):

نتایج حاصل از این آزمایش یا منجر به شناسایی تغییر بیماری‌زا، احتمالا بیماری‌زا یا با احتمال بیماری‌زایی نامشخص در یک یا چند ژن موجود در این پانل می‌شود. در این صورت اگر تنها یکی از زوجین آزمایش داده و نتیجه آزمایش وی مثبت شده است توصیه می‌شود، زوج دیگر نیز از لحاظ این تغییرات مورد بررسی قرار گیرد زیرا در یک اختلال ژنتیکی با نحوه توارث اتوزم مغلوب، اگر پدر و مادر هر دو  ناقل بیماری ژنتیکی یکسانی باشند، 25 درصد احتمال داشتن فرزند مبتلا (بدون توجه به جنسیت) در هر بارداری وجود دارد؛ یعنی کودک هر دو ژن جهش یافته را، یکی از مادر و یکی از پدر، به ارث برده است.
همچنین، 50 درصد احتمال دارد که کودک مانند والدین ناقل باشد، یعنی هیچ علامتی نداشته باشد؛ که در این حالت کودک یک ژن نرمال و یک ژن جهش یافته را به ارث برده است. البته احتمال 25 درصد وجود دارد که کودک سالم باشد یعنی تغییرات بیماری‌زای ژنی را از والدین به ارث نبرده باشد و لذا این کودک نه ناقل خواهد بود و نه مبتلا به بیماری. همچنین، توجه شود که در یک اختلال مغلوب وابسته به جنس، اگر مادر ناقل باشد، 25 درصد احتمال دارد که در هر بارداری یک فرزند پسر مبتلا با فقط یک نسخه از ژن جهش یافته داشته باشد؛ احتمال 50 درصد وجود دارد که کودک یک پسر یا دختر سالم با نسخه نرمال از یک ژن خاص باشد و احتمال 25 درصد وجود دارد که یک فرزند دختر ناقل سالم یا یک فرزند دختر مبتلا خفیف باشد.

نتیجه منفی (Negative Result):

حتی در صورت نتیجه منفی در هر دو  و یا یکی از زوجین هر چند که احتمال خطر ابتلا فرزند کاهش یافته است اما صفر نمی‌باشد و همواره این احتمال، به میزان اندک، وجود دارد که هر دو یا یکی از زوجین ناقل تغییری در ژنی غیر از ژن‌های مورد بررسی در این پانل باشند یا حتی تغییر آن‌ها در ژن‌های این پانل باشد اما به دلیل محدودیت روش، خصوصا برای تغییرات نواحی تکرار شونده و یا حذف و مضاعف شدگی‌های بزرگ، شناسایی نشده باشد.

تفسیر نتایج غربالگری ناقل بودن نقش مهمی در تصمیم‌گیری‌های خانواده، برنامه‌ریزی بارداری و انتخاب‌های درمانی دارد. مشاوره ژنتیک می‌تواند به شما در درک بهتر این نتایج و انتخاب بهترین مسیر کمک کند.

جهت انجام آزمایش مقدار 5 تا 10 میلی‌لیتر نمونه خون لازم است. DNA از نمونه خون استخراج شده و بعد از آن توالی یابی کل اگزوم صورت خواهد گرفت. توالی فرد با توالی‌های کنترل (که بعنوان توالی مرجع شناخته می‌شوند) مقایسه خواهد شد و تغییرات شناسایی شده در ژنهای موجود در پانل این تست براساس دستورالعمل American College of Medical Genetics and Genomics طبقه‌بندی شده و واریانت/واریانت‌های بیماری‌زا، و احتمالاً بیماری‌زا و با احتمال بیماری‌زایی نامشخص گزارش داده می‌شوند. 

Reference:

1-Lazarin GA, Haque IS, Nazareth S, Iori K, Patterson AS, Jacobson JL, Marshall JR, Seltzer WK, Patrizio P, Evans EA, Srinivasan BS. An empirical estimate of carrier frequencies for 400+ causal Mendelian variants: results from an ethnically diverse clinical sample of 23,453 individuals. Genet Med. 2013 Mar;15(3):178-86. doi: 10.1038/gim.2012.114. Epub 2012 Sep 13. PMID: 22975760; PMCID: PMC3908551.

2- Archibald AD, Smith MJ, Burgess T, Scarff KL, Elliott J, Hunt CE, McDonald Z, Barns-Jenkins C, Holt C, Sandoval K, Siva Kumar V, Ward L, Allen EC, Collis SV, Cowie S, Francis D, Delatycki MB, Yiu EM, Massie RJ, Pertile MD, du Sart D, Bruno D, Amor DJ. Reproductive genetic carrier screening for cystic fibrosis, fragile X syndrome, and spinal muscular atrophy in Australia: outcomes of 12,000 tests. Genet Med. 2018 Apr;20(5):513-523. doi: 10.1038/gim.2017.134. Epub 2017 Oct 26. Erratum in: Genet Med. 2018 Feb 01;: PMID: 29261177.