کم‌خونی یا آنمی را بیشتر بشناسیم

کم‌خونی (Anemia) چیست؟

کم‌خونی زمانی ایجاد می‌شود که بدن شما به اندازه کافی گلبول قرمز سالم برای انتقال اکسیژن در سراسر بدن ندارد. ممکن است این گلبول‌ها مقدار کافی هموگلوبین (پروتئینی که رنگ قرمز خون را ایجاد می‌کند) نداشته باشند. در ایالات متحده آمریکا حدود ۷ درصد از جمعیت به کم‌خونی مبتلا هستند و این وضعیت در میان زنان در سن باروری، سالمندان، زنان رنگین‌پوست و زنان اسپانیایی‌تبار شایع‌تر است.

علائم کم‌خونی

اگر اغلب احساس خستگی می‌کنید با اینکه خواب کافی دارید، یا انرژی لازم برای انجام فعالیت‌های روزانه را ندارید، ممکن است دچار کم‌خونی باشید. این بیماری حتی می‌تواند علت پنهان اختلالات حافظه یا تغییرات خلق‌و‌خو باشد. شدت علائم از خفیف تا خطرناک متفاوت است و ممکن است شامل موارد زیر باشد:
 - ضعف و بی‌حالی
 - سرگیجه
 - رنگ‌پریدگی پوست
 - سردرد
 - بی‌حسی یا احساس سرما در دست‌ها و پاها
 - پایین بودن دمای بدن
 - تنگی نفس هنگام فعالیت
این علائم در صورت ادامه یا تشدید باید حتماً با پزشک در میان گذاشته شوند تا علت زمینه‌ای و نوع کم‌خونی مشخص گردد.

علائم مرتبط با قلب

افرادی که به کم‌خونی مبتلا هستند، اکسیژن کمتری در خون خود دارند. این موضوع باعث می‌شود قلب برای رساندن اکسیژن کافی به اندام‌ها سخت‌تر کار کند. علائم قلبی مرتبط با کم‌خونی شامل موارد زیر است:
 - آریتمی (Arrhythmia): ریتم غیرطبیعی ضربان قلب
 - تنگی نفس
 - درد در ناحیه قفسه سینه

کم‌خونی در کودکان

بسیاری از کودکان پیش‌دبستانی به کم‌خونی مبتلا هستند، که معمولاً ناشی از کمبود آهن در رژیم غذایی آن‌هاست. کودکانی که دچار کم‌خونی فقر آهن هستند ممکن است دچار تمایل به خوردن مواد نامناسبی مانند خاک، گل رس، یخ یا نشاسته شوند؛ این رفتار «پیکا (Pica)» نام دارد. پزشکان معمولاً تمام کودکان را در ۱۲ ماهگی از نظر کم‌خونی آزمایش می‌کنند. در صورت عدم درمان، کم‌خونی شدید می‌تواند به آسیب دائمی در رشد مغز منجر شود.

عوامل خطر کم‌خونی

برخی افراد بیش از دیگران در معرض خطر کم‌خونی قرار دارند، از جمله:
 - زنان (به‌ویژه در دوران قاعدگی یا بارداری)
 - افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن مانند بیماری کلیوی که تولید گلبول‌های قرمز را مختل می‌کند
 - رژیم غذایی کم‌مقدار از آهن، فولات یا ویتامین B12
 - بارداری که باعث افزایش حجم خون و در نتیجه کاهش غلظت هموگلوبین می‌شود
 - سابقه خانوادگی (انواع ارثی کم‌خونی)
کم‌خونی در صورت عدم تشخیص و درمان به‌موقع می‌تواند تأثیرات جدی بر سلامت عمومی، عملکرد قلب و رشد کودکان داشته باشد.

نوجوانان و کم‌خونی

اگر نوجوان شما دائماً احساس خستگی می‌کند، ممکن است یکی از دلایل آن کم‌خونی باشد. نوجوانان به‌دلیل رشد سریع در دوران بلوغ در معرض خطر ابتلا به کم‌خونی فقر آهن قرار دارند. دختران نوجوان نیز به‌دلیل از دست دادن خون در دوران قاعدگی بیشتر مستعد کم‌خونی هستند.

دلایل کم خونی

1. دریافت ناکافی آهن
یکی از دلایل اصلی کم‌خونی، رژیم غذایی کم‌مقدار از آهن است. آهن موجود در منابع گیاهی یا مکمل‌ها به‌خوبی آهن موجود در گوشت قرمز جذب بدن نمی‌شود. برخی از مشکلات گوارشی مانند:
 - بیماری کرون (Crohn’s disease)
 - بیماری سلیاک (Celiac disease)
 - یا انجام جراحی بای‌پس معده (Gastric bypass surgery)
می‌توانند در جذب آهن اختلال ایجاد کنند. همچنین برخی خوراکی‌ها و داروها وقتی همراه با غذاهای غنی از آهن مصرف شوند، مانع جذب مؤثر آهن در بدن می‌شوند، از جمله: محصولات لبنی، سایر غذاهای غنی از کلسیم، مکمل‌های کلسیم، آنتی‌اسیدها، قهوه، چای

2. کمبود ویتامین‌ها
بدن برای ساخت گلبول‌های قرمز به مقدار کافی از دو ویتامین B12 و فولات (Folate) نیاز دارد. رژیم غذایی‌ که به اندازه‌ی کافی از این دو ویتامین نداشته باشد، می‌تواند منجر به کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین شود. همچنین برخی اختلالات خودایمنی یا مشکلات گوارشی ممکن است مانع جذب کافی ویتامین B12 در بدن شوند. منابع غنی از ویتامین B12 شامل: غذاهای حیوانی مانند گوشت، ماهی، تخم‌مرغ و لبنیات و غلات صبحانه غنی‌شده (Fortified cereals) هستند.
منابع غنی از فولات شامل سبزیجات برگ‌سبز (مثل اسفناج و کلم‌برگ)، میوه‌ها، حبوبات خشک مانند لوبیا و نخود و محصولات نان، ماکارونی و غلات غنی‌شده با اسیدفولیک (Folic acid) می‌باشند.

3. بیماری‌ها (Illness)
برخی بیماری‌ها یا عفونت‌های مزمن می‌توانند باعث شوند که بدن گلبول‌های قرمز کمتری تولید کند، که در نتیجه منجر به کاهش خفیف سطح هموگلوبین می‌شود. در صورت از دست دادن قابل‌توجه خون، ممکن است دچار کم‌خونی فقر آهن شوید. همچنین، برخی داروها و درمان‌های پزشکی (مانند شیمی‌درمانی یا داروهای خاص) می‌توانند خطر کم‌خونی را افزایش دهند. توصیه می‌شود با پزشک مشورت کنید تا مشخص شود آیا به مصرف مکمل آهن یا سایر مکمل‌های خونی نیاز دارید یا خیر.

4. کم‌خونی آپلاستیک (Aplastic Anemia)
کم‌خونی آپلاستیک یک اختلال نادر خونی است که در آن مغز استخوان قادر به تولید تعداد کافی سلول‌های خونی برای بدن نیست. این بیماری در حدود ۲ نفر از هر یک میلیون نفر را تحت تأثیر قرار می‌دهد. علت‌های احتمالی آن شامل موارد زیر است:
 - مواجهه با دوز بالای پرتوهای رادیواکتیو
 - تماس با مواد شیمیایی سمی (مانند بنزن)
 - برخی ویروس‌ها یا بیماری‌های خودایمنی که در آن سیستم ایمنی به مغز استخوان حمله می‌کند.
در بعضی موارد، این بیماری ارثی است. در موارد شدید، بیماران ممکن است به انتقال خون مکرر یا حتی پیوند مغز استخوان نیاز داشته باشند.

5. از دست دادن خون (Blood Loss)
از دست دادن مقدار زیاد گلبول قرمز یکی از شایع‌ترین دلایل کم‌خونی است. عوامل ایجادکننده شامل قاعدگی‌های سنگین در زنان، زخم‌های گوارشی و آسیب‌های فیزیکی یا جراحی‌ها هستند. زنانی که پریودهای سنگین دارند باید حتماً از نظر کم‌خونی فقر آهن بررسی شوند.

6. اختلال در عملکرد سلول‌های خونی (Faulty Blood Cell Mechanics)
برخی اختلالات ژنتیکی ارثی می‌توانند بر تولید گلبول‌های قرمز تأثیر بگذارند. به عنوان مثال: در تالاسمی، بدن تعداد کمتری از گلبول‌های قرمز سالم و هموگلوبین تولید می‌کند. درمان معمول شامل انتقال خون منظم و سایر روش‌های حمایتی است. در کم‌خونی همولیتیک (Hemolytic Anemia)، گلبول‌های قرمز خیلی زود تخریب و از جریان خون حذف می‌شوند.

کم‌خونی داسی‌شکل (Sickle Cell Anemia)

کم‌خونی داسی‌شکل یک اختلال ژنتیکی ارثی است که در آن بدن نوعی هموگلوبین غیرطبیعی تولید می‌کند. این نوع هموگلوبین باعث می‌شود گلبول‌های قرمز به جای شکل طبیعی گرد خود، به فرم داسی‌شکل (مانند هلال ماه) تغییر شکل دهند و به هم بچسبند. این چسبندگی و تغییر شکل، عبور گلبول‌های قرمز از رگ‌های خونی را دشوار می‌کند و می‌تواند باعث دردهای شدید، کاهش جریان خون و آسیب به بافت‌های بدن شود. همچنین، این گلبول‌های قرمز عمر کوتاه‌تری نسبت به حالت طبیعی دارند، که در نتیجه منجر به کم‌خونی مزمن می‌شود. در ایالات متحده، کم‌خونی داسی‌شکل در میان آمریکایی‌های آفریقایی‌تبار و اسپانیایی‌تبار شایع‌تر است.

تشخیص کم خونی

1. شمارش کامل سلول‌های خونی (Complete Blood Count - CBC)

آزمایش CBC برای بررسی تعداد گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید، پلاکت‌ها و سطح هموگلوبین انجام می‌شود. این آزمایش همچنین پارامترهایی مانند میانگین اندازه گلبول‌های قرمز (MCV)، تغییرپذیری اندازه (RDW)، حجم و غلظت هموگلوبین در سلول‌ها (MCHC) را اندازه‌گیری می‌کند. در کم‌خونی فقر آهن، گلبول‌های قرمز معمولاً کوچکتر از اندازه طبیعی هستند. پزشک شما ممکن است علاوه بر نتایج آزمایش، درباره علائم بالینی، داروهای مصرفی و سابقه خانوادگی شما نیز پرس‌وجو کند.

2. سایر آزمایش‌های خونی (Other Blood Tests)

اگر نتایج CBC نشان دهد که دچار کم‌خونی هستید، پزشک ممکن است آزمایش‌های تکمیلی تجویز کند، از جمله:

 - بررسی ظاهر غیرطبیعی گلبول‌های قرمز زیر میکروسکوپ

 - الکتروفورز هموگلوبین (Hemoglobin Electrophoresis) برای شناسایی نوع هموگلوبین در خون

 - شمارش رتیکولوسیت‌ها (Reticulocyte Count) برای ارزیابی سرعت تولید گلبول‌های قرمز جدید در مغز استخوان

 - آزمایش‌های ذخایر آهن (Iron Studies) برای سنجش میزان آهن خون و ذخیره آهن در بدن

3. آزمایش مغز استخوان (Bone Marrow Test)

اگر بدن شما تعداد غیرطبیعی گلبول‌های خونی تولید کند یا ساختار آن‌ها غیرطبیعی به نظر برسد، پزشک ممکن است انجام نمونه‌برداری از مغز استخوان را توصیه کند. مغز استخوان بافت اسفنجی داخل استخوان‌هاست که حاوی سلول‌های بنیادی تولیدکننده سلول‌های خونی است. در این روش، پزشک با استفاده از سوزن مخصوص مقدار کمی از بافت مغز استخوان را خارج می‌کند. این فرآیند حدود ۳۰ دقیقه زمان می‌برد و ممکن است درد یا کوفتگی خفیف در محل نمونه‌گیری ایجاد کند.


درمان کم‌خونی (Treatment for Anemia)

1. درمان با آهن (Iron Therapy)

در مواردی که کم‌خونی به دلیل کمبود آهن ایجاد شده باشد، معمولاً مصرف قرص آهن ضروری است. آهن فروس (Ferrous iron) بهتر از آهن فریک (Ferric iron) جذب بدن می‌شود. بهتر است قرص آهن را همراه با غذا و به‌ویژه با آب پرتقال یا مواد غذایی سرشار از ویتامین C مصرف کنید، چون جذب آن را افزایش می‌دهد. از مصرف هم‌زمان قرص آهن با کلسیم، قهوه یا چای خودداری کنید، چون این مواد جذب آهن را کاهش می‌دهند. هرگز بدون تجویز پزشک به طور خودسرانه آهن مصرف نکنید یا آن را در دسترس کودکان قرار ندهید، زیرا مصرف بیش از حد آهن می‌تواند خطرناک و حتی مرگ‌بار باشد. برخی افراد ممکن است علاوه بر آهن، به مکمل اسید فولیک (Folic Acid) یا ویتامین B12 نیز نیاز داشته باشند.

2. آهن و بارداری (Iron and Pregnancy)

حدود ۴۰ درصد از زنان باردار دچار کم‌خونی فقر آهن هستند. زنان باردار باید حداقل ۳۰ میلی‌گرم آهن در روز از طریق رژیم غذایی دریافت کنند. ویتامین‌های دوران بارداری (Prenatal vitamins) معمولاً حاوی آهن هستند. معمولاً آزمایش کم‌خونی در اولین ویزیت بارداری و پس از زایمان انجام می‌شود تا کمبود آهن به‌موقع تشخیص داده شود.


3. درمان دارویی (Medicines)

در برخی انواع کم‌خونی، درمان اصلی بر اساس رفع علت زمینه‌ای بیماری است: در کم‌خونی ناشی از بیماری مزمن کلیوی، ممکن است تزریق هورمون اریتروپویتین (EPO) لازم باشد تا تولید گلبول قرمز افزایش یابد. در اختلالات خودایمنی که بدن به گلبول‌های قرمز خودش حمله می‌کند، پزشک ممکن است کورتیکواستروئیدها مانند پردنیزولون (Prednisone) تجویز کند تا حمله سیستم ایمنی را کاهش دهد. در کم‌خونی داسی‌شکل (Sickle Cell Anemia)، دو دارو برای کاهش عوارض تأیید شده‌اند:

4. Hydroxyurea (داروی ضدسرطان)

L-glutamine oral powder (با نام تجاری Endari) این داروها به کاهش درد، عوارض و بستری در بیمارستان کمک می‌کنند.

درمان‌های تخصصی (Procedures)

در موارد شدید، ممکن است نیاز به درمان‌های تهاجمی‌تر باشد:

 - انتقال خون (Blood Transfusion): برای جبران سریع کاهش گلبول‌های قرمز.
 - پیوند مغز استخوان (Bone Marrow Transplant): در مواردی مانند سرطان‌ها یا کم‌خونی آپلاستیک که مغز استخوان قادر به تولید سلول‌های خونی نیست. در این روش، مغز استخوان سالم از فرد اهداکننده جایگزین مغز استخوان معیوب بیمار می‌شود تا بدن دوباره بتواند سلول‌های خونی سالم بسازد.
 - پلاسمافرز یا برداشت طحال (Splenectomy): در مواردی که گلبول‌های قرمز به سرعت از بین می‌روند، ممکن است نیاز به درمان با تبادل پلاسما یا حتی برداشتن طحال وجود داشته باشد.


پیشگیری از کم‌خونی (Preventing Anemia)

تغذیه سالم برای پیشگیری از کم‌خونی
برخی از انواع کم‌خونی را می‌توان با رعایت یک رژیم غذایی سالم و متعادل پیشگیری کرد. مواد غذایی سرشار از آهن عبارت‌اند از گوشت قرمز کم‌چرب، جگر، ماهی، توفو (پنیر سویا)، عدس و انواع لوبیا، سبزیجات برگ سبز تیره (مثل اسفناج و کلم‌برگ)، میوه‌های خشک (مثل کشمش و زردآلو خشک)، برای تأمین ویتامین‌های ضروری نیز مصرف مواد زیر توصیه می‌شود:
 - ویتامین B12: تخم‌مرغ، لبنیات، گوشت، ماهی، غلات غنی‌شده
 - فولیک اسید (اسید فولیک): اسفناج، موز، حبوبات، نان و ماکارونی غنی‌شده
 - ویتامین C: مرکبات، فلفل دلمه‌ای، کیوی، توت‌فرنگی و سبزیجات تازه — که جذب آهن را در بدن افزایش می‌دهد.
بسیاری از نان‌ها، غلات صبحانه و سایر مواد غذایی صنعتی نیز با سه ماده کلیدی یعنی آهن، ویتامین B12 و اسید فولیک غنی‌سازی می‌شوند.

افزودگی آهن (Iron Overload)

درست همان‌طور که کمبود آهن خطرناک است، افزودگی آهن (Iron Overload) نیز می‌تواند مشکلات جدی ایجاد کند. این وضعیت ممکن است به علت تزریق مکرر خون، اختلالات ژنتیکی یا مصرف بیش‌از‌حد مکمل‌های آهن رخ دهد. آهن اضافی در اندام‌هایی مانند کبد، قلب و لوزالمعده رسوب می‌کند و موجب آسیب و نارسایی در این اعضا می‌شود. علائم افزایش آهن شامل خستگی، درد مفاصل، تیرگی پوست، درد شکم، نارسایی کبد یا دیابت است. درمان شامل فلبوتومی (خون‌گیری درمانی) یا مصرف داروهایی است که به حذف آهن اضافی از بدن کمک می‌کنند.

توجه: هرگز بدون تجویز پزشک از مکمل آهن استفاده نکنید.

زندگی با کم‌خونی (Living With Anemia)
با درمان مناسب و رعایت تغذیه صحیح می‌توانید انرژی خود را بازیابید و کیفیت زندگی‌تان را بهبود دهید. بیشتر افراد با رعایت رژیم غذایی متعادل و مصرف مکمل‌های آهن یا ویتامین‌ها (در صورت کمبود) می‌توانند کم‌خونی خود را کنترل کنند. در افرادی که دچار بیماری‌های مزمن هستند (مانند بیماری کلیوی، التهابات مزمن یا اختلالات خودایمنی)، مدیریت صحیح بیماری زمینه‌ای نقش مهمی در پیشگیری و کنترل کم‌خونی دارد.

Reference: www.webmd.com