بیماری سلیاک: تشخیص، درمان و رژیم غذایی مناسب

بیماری سلیاک یک اختلال خودایمنی است که در اثر مصرف گلوتن در افراد حساس به این پروتئین ایجاد می‌شود. گلوتن در گندم، جو و چاودار یافت می‌شود و سیستم ایمنی بدن بیماران مبتلا به سلیاک به اشتباه به دیواره روده کوچک حمله می‌کند. این بیماری موجب التهاب و آسیب به پرزهای روده می‌شود که در نهایت منجر به سوءجذب مواد مغذی و بروز مشکلات گوارشی و متابولیکی می‌شود.

این بیماری می‌تواند در هر سنی بروز کند و علائم آن از فردی به فرد دیگر متفاوت است. برخی از افراد ممکن است مشکلات گوارشی شدید را تجربه کنند، در حالی که برخی دیگر علائم غیرگوارشی مانند کم‌خونی، خستگی، مشکلات پوستی و افسردگی داشته باشند. در این مقاله، به‌صورت جامع درباره بیماری سلیاک، علل و عوامل خطر، روش‌های تشخیص، درمان و رژیم غذایی مناسب برای بیماران مبتلا به سلیاک صحبت خواهیم کرد.

بیماری سلیاک چیست؟

بیماری سلیاک (Celiac Disease) یک اختلال خودایمنی است که زمانی رخ می‌دهد که سیستم ایمنی بدن در پاسخ به مصرف گلوتن، به اشتباه به سلول‌های روده کوچک حمله کند. این بیماری باعث التهاب و تخریب پرزهای روده‌ای می‌شود که وظیفه جذب مواد مغذی را بر عهده دارند. در نتیجه، بیماران دچار مشکلات سوءتغذیه و کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی می‌شوند.

طبق آمار، حدود 1٪ از جمعیت جهان به این بیماری مبتلا هستند، تخمین زده می‌شود که درصد قابل‌توجهی از مبتلایان به سلیاک بدون تشخیص باقی بمانند، زیرا علائم آن می‌تواند خفیف یا غیر اختصاصی باشد. این بیماری اغلب ژنتیکی است و در خانواده‌هایی که سابقه سلیاک دارند، احتمال بروز آن بیشتر است.

سلیاک می‌تواند در هر سنی ظاهر شود، اما معمولاً در دوران کودکی یا اوایل بزرگسالی تشخیص داده می‌شود. با این حال، مواردی نیز وجود دارد که افراد تا سنین میانسالی یا حتی پیری بدون علائم مشخصی باقی می‌مانند و تنها پس از ایجاد عوارضی مانند پوکی استخوان یا کم‌خونی تشخیص داده می‌شوند.

علائم بیماری سلیاک

علائم سلیاک می‌توانند بسیار متنوع باشند و بسته به شدت بیماری، از خفیف تا شدید متغیر باشند. برخی از بیماران ممکن است تنها یک یا دو علامت داشته باشند، در حالی که برخی دیگر علائم گسترده‌ای را تجربه کنند.

علائم گوارشی بیماری سلیاک

• اسهال مزمن یا یبوست

• نفخ و درد شکمی

• کاهش وزن ناشی از سوءجذب مواد مغذی

• سوءهاضمه و احساس پری معده

• تهوع و استفراغ

• کاهش اشتها

علائم غیرگوارشی بیماری سلیاک

• کم‌خونی ناشی از کمبود آهن

• خستگی و ضعف عمومی

• پوکی استخوان و دردهای مفصلی

• درماتیت هرپتی‌فورمیس (بثورات پوستی خارش‌دار)

• مشکلات باروری و سقط مکرر

• تأخیر در رشد کودکان و کوتاهی قد

برخی از افراد مبتلا به سلیاک ممکن است هیچ علامت قابل‌توجهی نداشته باشند، اما همچنان در معرض آسیب‌های داخلی و عوارض طولانی‌مدت قرار دارند.

دلایل ابتلا به بیماری سلیاک چیست؟

همانطور که اشاره کردیم بیماری سلیاک به دلیل واکنش غیرطبیعی سیستم ایمنی به گلوتن ایجاد می‌شود. عوامل ژنتیکی، سابقه خانوادگی، عفونت‌های ویروسی و تغییرات در ترکیب میکروبی روده از مهم‌ترین دلایل ابتلا هستند. مصرف گلوتن در افراد حساس باعث التهاب و آسیب روده می‌شود.

1. ژنتیک و وراثت

بیشتر افراد مبتلا به سلیاک دارای یک یا دو ژن مستعدکننده (HLA-DQ2 و HLA-DQ8) هستند. با این حال، داشتن این ژن‌ها به معنای قطعی بودن بیماری نیست، اما خطر ابتلا را افزایش می‌دهد.

2. واکنش سیستم ایمنی

در بیماران مبتلا به سلیاک، سیستم ایمنی بدن به گلوتن واکنش نشان داده و به سلول‌های روده حمله می‌کند. این واکنش باعث التهاب و تخریب پرزهای روده‌ای می‌شود که وظیفه جذب مواد مغذی را دارند.

3. عوامل محیطی

• رژیم غذایی در دوران نوزادی: تغذیه با شیر مادر و زمان‌بندی مناسب معرفی گلوتن در رژیم غذایی ممکن است بر خطر ابتلا به سلیاک تأثیر بگذارد.

• عفونت‌های ویروسی: برخی از عفونت‌های ویروسی ممکن است باعث تحریک پاسخ ایمنی غیرطبیعی در افراد مستعد شوند.

• استرس و تغییرات هورمونی: استرس شدید، بارداری یا جراحی ممکن است بیماری را در افراد مستعد فعال کند.

تشخیص بیماری سلیاک

تشخیص سلیاک معمولاً شامل مراحل زیر است:

1. آزمایش خون

آزمایش‌های خونی برای بررسی آنتی‌بادی‌های مرتبط با سلیاک انجام می‌شوند. مهم‌ترین آزمایش‌ها عبارتند از:

• آزمایش آنتی‌بادی ترانس‌گلوتامیناز بافتی (tTG-IgA)

• آزمایش آنتی‌بادی آندومیزیال (EMA)

• بررسی سطح ایمونوگلوبولین A (IgA) برای تشخیص کمبود آن

2. بیوپسی روده کوچک

در صورت مثبت بودن آزمایش خون، پزشک ممکن است بیوپسی روده کوچک را تجویز کند. این روش شامل نمونه‌برداری از بافت روده برای بررسی آسیب‌های ناشی از سلیاک است.

3. تست ژنتیکی

بررسی ژن‌های HLA-DQ2 و HLA-DQ8 می‌تواند به تشخیص کمک کند، اما نبود این ژن‌ها معمولاً به معنای عدم ابتلا به بیماری است. بررژی ژن‌های معیوب این بیماری در آزمایشگاه پاتولوژی و ژنتیک کریمی‌نژاد - نجم‌آبادی به صورت دقیق و حرفه‌ای انجام می‌شود.

درمان بیماری سلیاک

تنها روش مؤثر برای کنترل بیماری سلیاک، رژیم غذایی بدون گلوتن است.

1. حذف گلوتن از رژیم غذایی بیماران باید از مصرف گندم، جو و چاودار خودداری کنند. همچنین، برخی محصولات فرآوری‌شده ممکن است حاوی گلوتن پنهان باشند.

2. مکمل‌های تغذیه‌ای در صورت کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی، پزشک ممکن است مکمل‌هایی مانند آهن، ویتامین D و کلسیم تجویز کند.

3. مشورت با متخصص تغذیه برنامه‌ریزی یک رژیم غذایی متعادل و دریافت مشاوره می‌تواند به مدیریت بهتر بیماری کمک کند.

مرکز پاتولوژی و ژنتیک کریمی‌نژاد - نجم‌آبادی

مرکز پاتولوژی و ژنتیک کریمی‌نژاد - نجم‌آبادی یکی از معتبرترین مراکز تخصصی در زمینه تشخیص بیماری‌های ژنتیکی و پاتولوژی در ایران است. این مرکز با بهره‌گیری از پیشرفته‌ترین فناوری‌های ژنتیکی و آزمایشگاهی، خدمات متعددی از جمله تشخیص بیماری‌های ارثی، تست‌های ژنتیکی پیش از بارداری، مشاوره ژنتیک و بررسی‌های تخصصی در زمینه بیماری‌های خودایمنی مانند سلیاک را ارائه می‌دهد. تیم متخصص این مرکز با ارائه خدمات دقیق و علمی، نقش مهمی در تشخیص و مدیریت بیماری‌های ژنتیکی و پاتولوژیک ایفا می‌کنند.

نتیجه‌گیری

بیماری سلیاک یک اختلال خودایمنی جدی است که نیاز به تشخیص به‌موقع و رعایت رژیم غذایی سخت‌گیرانه دارد. عدم رعایت رژیم بدون گلوتن می‌تواند عوارض شدیدی از جمله سوءتغذیه، پوکی استخوان و افزایش خطر بیماری‌های خودایمنی دیگر ایجاد کند. اگر شما یا یکی از نزدیکانتان علائم مرتبط با سلیاک را دارید، بهتر است هرچه زودتر با پزشک مشورت کنید. رژیم غذایی بدون گلوتن ممکن است در ابتدا چالش‌برانگیز باشد، اما با گذشت زمان و آگاهی بیشتر، می‌توان آن را به‌راحتی در سبک زندگی روزمره گنجاند.

سوالات متداول درباره بیماری سلیاک

1. آیا بیماری سلیاک قابل درمان است؟

خیر، بیماری سلیاک یک اختلال خودایمنی مادام‌العمر است و درمان قطعی ندارد. تنها راه مدیریت این بیماری، رعایت یک رژیم غذایی کاملاً بدون گلوتن است.

2. آیا بیماران مبتلا به سلیاک می‌توانند از محصولات بدون گلوتن استفاده کنند؟

بله، محصولات بدون گلوتن که دارای تأییدیه و برچسب معتبر هستند، برای بیماران مبتلا به سلیاک مناسب‌اند. اما بیماران باید مراقب باشند که غذاهای فرآوری‌شده و برخی داروها ممکن است حاوی گلوتن پنهان باشند.

3. چه آزمایش‌هایی برای تشخیص سلیاک انجام می‌شود؟

مهم‌ترین آزمایش‌ها شامل تست‌های خون برای بررسی آنتی‌بادی‌های مرتبط با سلیاک، بیوپسی روده کوچک برای تأیید آسیب‌های روده‌ای، و تست ژنتیکی برای بررسی ژن‌های مستعدکننده این بیماری است.

4. آیا کودکان نیز می‌توانند به سلیاک مبتلا شوند؟

بله، بیماری سلیاک می‌تواند در هر سنی از نوزادی تا بزرگسالی ظاهر شود. علائم در کودکان معمولاً شامل اسهال مزمن، کاهش وزن، رشد ناکافی و مشکلات رفتاری مانند تحریک‌پذیری است.